Passage 1 - 2005

In de voorgaande artikelen in dit themanummer over vermaatschappelijking is een beeld geschetst Jk van de stand van zaken in de dagelijkse praktijk. Tezamen illustreren de artikelen dat vermaatschappelijking, opgevat als een proces dat erop is gericht mensen met psychische handicaps in de gelegenheid te stellen een eigen plek in de samenleving te vinden, pas aan het begin staat. Vermaatschappelijking verkeert voor een belangrijk deel nog in de fase van het verkennen van de mogelijkheden, het identificeren van de voorwaarden (draagvlak, samenwerking, methodiekontwikkeling) en het benoemen van de problemen bij het realiseren daarvan. Een begin is gemaakt met het doorvoeren van die bevindingen in de dagelijkse praktijk. Signalen over overlast en verwaarlozing zijn, zo beschouwd, vooral aansporingen om meer vaart te maken met het creëren van goede, maatschappelijke ondersteuning voor mensen met psychische handicaps.

ACT staat voor Assertive Community Treatment, een in Angelsaksische landen inmiddels gangbare Jk sociaal psychiatrische werkwijze die speciaal bedoeld is voor de zorg aan mensen met complexe problematiek. Het is een vorm van intensieve ambulante zorg voor mensen met meervoudige zorgbehoeften, mensen die niet uit zichzelf om hulp vragen of die zorg zijn gaan mijden. In dit model worden behandeling, rehabilitatie en praktische dienstverlening geïntegreerd aangeboden. In Nederland staat het model de laatste tijd sterk in de belangstelling. In dit artikel wordt het ACT-model beknopt beschreven. Vervolgens wordt ingegaan op inhoudelijke ontwikkelingen en de implementatie in Nederland.

Veel mensen met psychiatrische stoornissen willen graag werken. Maar het vinden en behouden van een baan valt in de praktijk niet mee. Het programma voor arbeidsrehabilitatie Individuele Plaatsing en Steun (IPS) is veelbelovend. Er worden in de Verenigde Staten forse resultaten mee geboekt. In deze bijdrage bespreken wij de praktische bevindingen met het programma in Eindhoven. Het is een reflectie op de praktijk in het eerste jaar van implementatie van dit programma in de Nederlandse situatie. Met dit artikel willen wij een bijdrage leveren aan de vertaling van de Amerikaanse IPS-principes naar de cultuur, het arbeidsbestel én de organisatie van de gezondheidszorg in Nederland.

2 Redactioneel | Hella van de Beek

4 Verhalen over vermaatschappelijking | Frank van Hoof

11 Onze Buren | Bram van der Leden en Jan Jongbloed

18 Met vallen en opstaan meedoen in de wijk | Mieke Thijssen

25 Ongebonden schilvoorzieningen en maatschappelijke participatie | Dick Oudenampsen en Marjan de Gruijter

36 Onbenutte kwaliteiten in Rotterdam - Balanceren tussen werkgelegenheids- en welzijnsbeleid | Rian Smit

44 'Meedoen!' - De beleidscontext van maatschappelijke participatie | Frank van Hoof en Dick Oudenampsen

53 Congresverslag | Rehabilitatie als maatschap | Dorea Ketelaars

56 Assertive community treatment - Een nieuw jasje voor geïntegreerde zorg | John Lardinois

64 Individuele Plaatsing en Steun in Eindhoven - Een tussentijds verslag over principes in de praktijk | Hanneke Henkens

Maatschappelijke integratie van mensen met psychische handicaps blijkt moeilijk in praktijk te brengen. Weliswaar wonen steeds meer mensen met ernstige en chronische psychische problemen in gewone buurten en gewone huizen, maar daar is in veel gevallen dan ook alles mee gezegd. Hoe kan de sociale omgang tussen ggz-cliënten en andere wijkbewoners bevorderd worden? Een praktijkvoorbeeld uit Den Bosch, een wijkzorgnetwerk avant la lettre.

Tien jaar geleden is in Rotterdam gestart met de Stichting Onbenutte Kwaliteiten gericht op sociale activering. Sociale activering is bestemd voor mensen bij wie de afstand tot de arbeidsmarkt voorlopig onoverbrugbaar is. In de afgelopen jaren is de Stichting een grote speler geworden in het arbeidsmarkt- en welzijnsbeleid; meer dan 12.000 mensen zijn de afgelopen jaren in trajecten actief geweest.
In dit artikel wordt stil gestaan bij het ontstaan, context en doel van de Stichting Onbenutte Kwaliteiten en bij de rol die de Stichting heeft gespeeld in de vermaatschappelijking van de zorg en de maatschappelijke participatie. Naast de Stichting Onbenutte Kwaliteiten worden twee praktijken uit Rotterdam in beeld gebracht die gericht zijn op het maatschappelijk herstel van specifieke groepen. Wat is hun succesfactor?

Dit artikel is gebaseerd op een onderzoek dat in opdracht van de Landelijke Federatie van Ongebonden Schilvoorzieningen is uitgevoerd naar de toegankelijkheid van algemene voorzieningen voor mensen met een psychische handicap . Het onderzoek richtte zich op de volgende vragen:
Wat zijn belemmerende dan wel bevorderende factoren bij de toegankelijkheid van algemene voorzieningen op het terrein van 'welzijn' en 'werk en inkomen' voor (ex)ggz-cliënten? En welke maatregelen dienen genomen te worden om de toegang tot deze domeinen buiten de ggz voor (ex-)cliënten te vergroten en welke functie kunnen de ongebonden schilvoorzieningen daarin hebben?


Inleiding

De Landelijke Federatie van Ongebonden Schilvoorzieningen (Lfos) is een koepel van vijfenveertig organisaties, initiatieven en platforms die ontstaan zijn in de nasleep van de anti-psychiatriebeweging. Deze ongebonden schilvoorzieningen zijn in de loop van de jaren uitgegroeid tot een veelkleurig palet van veelsoortige activiteiten van cliënten en betrokkenen die op zoek zijn naar alternatieven voor het reguliere ggz-aanbod (zie Roosenschoon en Nagy (red.), 2001). Deze initiatieven spelen zich met name af op het terrein van opvang, informatievoorziening, arbeidsrehabilitatie, zelfhulp, begeleid wonen, werkprojecten, dagactiviteiten, vriendendiensten en inloophuizen. De Lfos kaartte in het midden van de jaren negentig bij de inspectie aan dat niet-ggz-voorzieningen voor mensen met een verleden in de psychiatrie, niet of nauwelijks toegankelijk waren. Daarbij werd met name geduid op gemeentelijke diensten en voorzieningen die uit algemene middelen betaald worden en waar dus ook mensen met een psychische handicap aan meebetalen. In 2003 werd het VSBfonds ingezet om een onderzoek van het Verwey-Jonker Instituut te financieren.
In de tussentijd heeft de actualiteit van de vermaatschappelijking de geringe toegankelijkheid van welzijn, werk en inkomen voor mensen met een handicap bovenaan de politieke agenda gezet. Sinds enkele jaren zijn de ggz-voorzieningen die zich richten op toeleiding naar werk en arbeidsbemiddeling verzelfstandigd en pogen reïntegratiebedrijven onder invloed van de Wet Werk en Bijstand mensen met een psychiatrisch verleden aan het werk te krijgen. Welzijnsactiviteiten die voorheen gefinancierd werden door de AWBZ en aangeboden door ggz-instellingen zullen in de nabije toekomst onder verantwoordelijkheid van de gemeenten gaan vallen en gefinancierd worden vanuit de Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO). Dit betekent dat niet alleen gebruikers van Lfos-voorzieningen maar een groeiende groep van mensen met een psychische handicap aangewezen zullen zijn op algemene voorzieningen op het terrein van werk, inkomen en welzijn. Voor dagelijkse activiteiten zijn mensen met een psychiatrisch verleden steeds meer aangewezen op door de gemeente gesubsidieerde voorzieningen. De meeste gemeenten weten echter weinig van mensen met een psychische handicap.

In de Vogelbuurt in Dordrecht wordt sinds 1999 concreet vormgegeven aan vermaatschappelijking en kwartier maken. GGZ gemeente, woningcorporatie en politie werken samen aan het verbeteren van de leefbaarheid van de wijk. In dit artikel beschrijven wij het project 'Onze Buren' en geven wij aan wat er organisatorisch, maar vooral in de mentaliteit moest veranderen om concrete resultaten te kunnen boeken. Ook gaan we in op de evaluatie van die resultaten, op de succesfactoren en risico's en de overdraagbaarheid van het project. In 2004 won het project de Douglas Bennet Award vanwege de grote bijdrage die het levert aan de ontwikkeling van rehabilitatie in Nederland.

Het Kenniscentrum Rehabilitatie organiseerde op 7 december 2004 haar eerste landelijke congres. Het was groots opgezet, met bijna 1000 bezoekers en er was keuze uit dertig workshops en tien stands op de informatiemarkt. Het ging over rehabilitatie als vak, als beweging, als methode en als missie. Dagvoorzitter Mieke Heringa, bestuursvoorzitter van het Kenniscentrum, ziet veel toekomstkansen voor rehabilitatie. Immers, 'vermaatschappelijking' is één van de kerndomeinen in het visiedocument De krachten gebundeld van branchevereniging GGZ-Nederland. En door rehabilitatie hebben cliënten weer een maatschappelijk leven.

Over vermaatschappelijking zijn twee verhalen te vertellen; een verhaal over mislukking en een verhaal over succes. Dit artikel vertelt beide verhalen. Het laat ook zien waarom ze naast elkaar kunnen bestaan. En het maakt duidelijk waarom vermaatschappelijking, op de keper beschouwd, helemaal niet kan mislukken.
Bron voor het artikel is een recente, uitgebreide inventarisatie door het Trimbos-instituut van de ontwikkelingen, knelpunten en successen op het gebied van vermaatschappelijking tot nu toe.