Pleidooi voor het complexe verhaal

Omschrijving

Jongerenwelzijn omvat meerdere elementen, waaronder fysiek, sociaal en mentaal welzijn. Mijn verhaal spitst zich toe op het mentaal welzijn van jongeren. Enerzijds gaat het dan over de mate waarin jongeren zich goed voelen of tevreden zijn over hun leven en anderzijds over de afwezigheid van mentale problemen zoals angsten, depressieve gevoelens of concentratieproblemen, maar ook opstandig gedrag (WHO, 2001). Ik zal vandaag overwegend de term mentale gezondheid gebruiken, als synoniem voor mentaal welzijn.

Het zal u vast niet ontgaan zijn dat het niet goed gaat met de mentale gezondheid van de Nederlandse jeugd. De cijfers van ons Nederlandse Health Behaviour in School-Aged Children (HBSC) onderzoek laten zien dat de mentale gezondheid onder leerlingen in groep 8 van de basisschool en in het voortgezet onderwijs in de laatste twee decennia sterk is afgenomen en met name in de laatste jaren (Boer e.a., 2022). Deze trend is bij meisjes veel sterker dan bij jongens. Maar er zijn niet alleen verschillen in mentale gezondheid tussen meisjes en jongens. Al jaren is duidelijk dat leerlingen die opgroeien in gezinnen met een lage welvaart, die een migratieachtergrond hebben en die op het vmbo zitten, een lagere mentale gezondheid hebben dan jongeren die opgroeien in gezinnen met een hoge welvaart, die geen migratieachtergrond hebben en die op de havo of het vwo zitten (Boer e.a., 2022; De Looze e.a., 2014; Stevens e.a., 2018, 2023). De omvang van deze verschillen is aanzienlijk en is niet afgenomen in de laatste twintig jaar (Duinhof e.a., 2015; Weinberg e.a., 

2019). We hebben dus te maken met serieuze uitdagingen wanneer het gaat om de mentale gezondheid van de jeugd in Nederland: gemiddeld gezien is de mentale gezondheid van jongeren sterk afgenomen en er is sprake van systematische ongelijkheid in mentale gezondheid tussen groepen jongeren. Dit is een groot maatschappelijk probleem, met name omdat we weten dat ongeveer de helft van de mentale problemen in de volwassenheid is ontstaan in de tienerleeftijd (Nihalani e.a., 2016). 
Om de ongunstige trends en ongelijkheden in mentale gezondheid te begrijpen en op een effectieve manier te adresseren, moeten we dit vraagstuk benaderen als een complex vraagstuk, waarin aandacht wordt besteed aan een combinatie van factoren die spelen in het leven van jongeren, zoals individuele eigenschappen, gezins- en schoolkenmerken en maatschappelijke ontwikke- lingen. Deze factoren moeten we bestuderen door gebruik te maken van een combinatie van onderzoeksmethoden, zoals kwantitatief vragenlijstonderzoek, kwalitatieve interviews, analyses van bestaande documenten en experimenteel onderzoek waarin we situaties manipuleren. Ik realiseer me dat sommigen van u nu wellicht zullen denken: is dit pleidooi geen enorm open deur, of echt iets voor een lichtelijk saaie en voorzichtige wetenschapper? Nee, want juist nu zijn er verschillende redenen waarom het houden van dit pleidooi van cruciaal belang is.

Waarom het complexe verhaal noodzakelijk is 
Mijn pleidooi is een reactie op de veelvoorkomende neiging om de dalende mentale gezondheid van de jeugd toe te schrijven aan één (of heel weinig) factoren: het eenvoudige in plaats van complexe verhaal dus. Die neiging is er in de maatschappij als geheel, maar ook bij beleidsmakers, professionals en bij wetenschappers. Als wetenschappers moeten we ons verre houden van wat ik bijna ‘populistische wetenschap’ zou willen noemen: de tendens om de oorzaak van een probleem te reduceren tot één factor, die bij voorkeur ook nog heel sterk aansluit bij wat er leeft in de maatschappij of wat politiek gezien een handige boodschap is. Zulke eenvoudige analyses klinken goed, maar ze schieten tekort.
Het meest bekende voorbeeld hiervan is het aanwijzen van sociale media als dé veroorzaker van de daling in mentale gezondheid onder jongeren wereldwijd (Haidt, 2024). In Nederland wordt de veronderstelde slechter wordende sociale basis van de jeugd ook steeds vaker genoemd als cruciale factor voor de dalende trends in mentale gezondheid (bijvoorbeeld Jakobs, 2025). Bovendien wordt beweerd dat de huidige generatie jongeren niet meer mentale problemen heeft dan voorgaande generaties, maar dat zij vooral beter is in het verwoorden hiervan (Van Dam, 2024). 

Het gevolg van deze eenzijdige focus op één factor is uiteraard, dat cruciale factoren over het hoofd worden gezien. Dit zorgt er daarnaast voor, dat er geen oog is voor de manier waarop de verschillende factoren met elkaar samenhangen of elkaar (op verwachte of onverwachte wijze) beïnvloeden. En dat leidt dan weer tot voorstellen voor te simpele oplossingen, die onvoldoende bijdragen aan het reduceren van het probleem of het probleem zelfs kunnen vergroten. 

Gelukkig zijn er ook steeds meer geluiden die benadrukken dat de uitdagingen rondom de mentale gezondheid van de Nederlandse jeugd geadresseerd moeten worden door middel van een integrale of systemische aanpak, waarin niet alleen ingezet wordt op het individu, maar ook op interventies in de leefomgeving, met name online, in de school en buurt en op maatschappelijke processen (Rijksoverheid, 2022). Een complexe benadering, dus! In het bijzonder geldt dit voor jeugdigen en gezinnen in de meest kwetsbare situaties, zoals jongeren die opgroeien in armoede. Zo wordt in de Hervormingsagenda Jeugd 2023-2028 aangegeven dat deze jeugdigen en gezinnen ‘in het vizier zijn van gemeenten en kunnen rekenen op een integrale aanpak’ (Rijskoverheid, 2023; p. 20). In dit soort integrale aanpakken werken verschillende professionals met elkaar samen om de diverse oorzaken en gevolgen van het opgroeien in armoede te adresseren. De praktijk is echter een stuk weerbarstiger dan de theorie: professionals en gemeenten weten eigenlijk nog niet goed hoe integraal te werken (Van Ark e.a., 2025). Dat komt onder andere omdat er veel kennis over deze complexe processen ontbreekt: we weten vaak nog helemaal niet welke combinatie van factoren gerelateerd aan het individu, gezin, de school, de buurt en de samenleving bijdragen aan de mentale gezondheid van de jeugd en wat dat betekent voor de werkzaamheden van de diverse professionals. Onderzoek dat probeert zicht te krijgen op dit complexe verhaal is daarom van essentieel belang, niet alleen voor de ontwikkeling van weten- schappelijke kennis, maar juist ook voor de praktijk – en daarmee voor de toekomst van onze jeugd. 

Met mijn pleidooi wil ik een bijdrage leveren aan het concretiseren van dit complexe verhaal

[download bestand via de bestelbutton]